LEIDEN - Nederlanders hebben een minderwaardigheidscomplex als het gaat om retorische vaardigheden. Ze wijzen het liefst naar de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk. Nederlanders doen het echter zo slecht nog niet, concludeerde Jaap de Jong, Neerlandicus en pionier in het Nederlands onderzoek naar politieke toespraken. Op verzoek van het ANP nam hij de eerste verkiezingstoespraken van zeven kersverse lijsttrekkers door. André Rouvoet van de ChristenUnie en Jan Marijnissen van de SP komen daarbij als beste uit de bus.

De Leidse Neerlandicus verricht promotieonderzoek naar het gebruik van stijlvormen en regels van klassieke retorici in inleidingen. Volgens de gulden regel moet een spreker de aandacht trekken, begrip kweken en de welwillendheid bij het publiek vergroten.

Voor de nieuwe lijsttrekkers komen daar nog een aantal eisen bij. Om te beginnen, moeten ze duidelijk maken dat ze de nieuwe taak graag en enthousiast aanvaarden, legt De Jong uit. Soms moeten ze de eenheid in de partij herstellen na een interne strijd om de kandidatuur. Dat gold vooral voor André Rouvoet en Wouter Bos (PvdA). Tot slot moeten zij het startschot geven voor de campagne. Ze geven de richting aan.

Bos moest direct na zijn verkiezing op het partijcongres de aanhang van zijn rivale Jeltje van Nieuwenhoven binnen boord houden. Hij begon met een dankwoord, uitte zijn vertrouwen in het team, zoomde in op Van Nieuwenhoven en boog diep. ,,Applaus gepland en gekregen'', zegt De Jong.

Applaus heeft een speciale functie in toespraken. Het zorgt voor ontlading en biedt het publiek tijd voor ontspanning, vertelt De Jong. Daarna is het ook makkelijker met een slechte boodschap te komen. Bos gaat met zichzelf in discussie, zegt dat hij ondanks het moeilijke werk doorgaat en legt uit waarom. Dat doet hij met een zogeheten tricola, of drieslag. Die bestaat uit drie zinnen of woorden die langzaam toewerken naar het volgende applaus. De truc is populair bij politici, blijkt uit lezing.

Bos en Thom de Graaf (D66) eindigen met een grap. Grappen zijn klassieke trucs voor speechschrijvers. Lachen neemt de toehoorder in voor de spreker, meent De Jong. Hij vindt Bos' toespraak echter niet compleet. Bos informeert zijn gehoor nauwelijks over de inhoud van de campagne.

Wie veel gebruik maakt van humor is premier Balkenende (CDA). Hij opent zijn speeches met grappen. De Jong prijst de durf van de demissionair minister-president. ,,De jonge Balkenende weet dat hij het risico loopt door een deel van het publiek niet serieus als premier te worden gezien.''

Zo ook begin november op het CDA-congres in Utrecht. Die speech staat bol van de alliteratie, tricola's en andere klassieke applaustrucs, aldus De Jong. ,,Vol vertrouwen verder, bescheidenheid, betrokkenheid, betrouwbaarheid.'' De CDA-leider moet ook uitkijken dat hij niet te snel en te veel praat en zich laat verleiden door te veel kretologie, is zijn oordeel. ,,Het duizelt je. Minder is meer, zou ik zeggen.''

GroenLinks lijsttrekker Femke Halsema mag zich ook tot de betere speechschrijvers rekenen, vindt De Jong. Is ze in haar optreden geen volksmenner, achter het bureau is ze dat wel. Ze begint bescheiden, maar haalt met gevoel voor beeldspraak fel uit naar Bush op cowboylaarzen die hard en ruw door de breekbare internationale verhoudingen stampt. Ze geeft ook een prima, drieregelige samenvatting van haar programma aan het eind van haar speech.

Gerrit Zalm scoort het laagst. Hij heeft een saaie opening, een humorloze toespraak en slaagt er niet in de kritiek te pareren dat hij te weinig lacht.,,Ik verzeker u: Dat komt wel weer goed'', zegt Zalm en vertelt daarna dat hij het moeilijk vindt dat zijn integriteit in twijfel wordt getrokken. Wel erg zwaar, is het oordeel van De Jong.

Hij heeft meer waardering voor de intellectuele grapjes en woordspelingen van De Graaf. Woorden als: ,,krentmeesterschap, boekhoudersconservatisme''. De Jong: ,,Maar je wilt als toehoorder in de persoon kunnen geloven, het gevoel hebben dat het heel bijzonder is en nieuw. Dat mis je bij De Graaf.''

SP-voorman Jan Marijnissen haalt een gedeelde eerste plaats bij De Jong. Marijnissen heeft een lang betoog waarin hij in eenvoudige taal alle trucendozen opentrekt. Zo hanteert de socialist de 'apostrophe' door tijdens zijn toespraak zich tot Zalm, Bos en Balkenende te richten. De Jong: ,,Het is een methode dingen op scherp te zetten.'' Dat doet het goed in de media.

Marijnissen is niet bang voor clichés, maakt grapjes en hanteert de cadans in zinnen met een boodschap. Hij houdt het concreet, heeft het langste verhaal, maar blijft boeien. Bovendien slaagt de SP'er erin om zijn achterban goed te informeren over de inhoud van het programma. Zijn publiek gaat goed voorbereid de deur uit.

Marijnissen deelt de plaats met Rouvoet, die voor een gespannen zaal stond door het vertrek van zijn voorganger Veling en onvrede over de samenstelling van de lijst. De nieuwe lijsttrekker moest uitstralen dat de crisis voorbij was. Hij begon met ,,vrienden en vriendinnen van de ChristenUnie, broeders en zusters''. ,,Nestgeur'', constateert De Jong. Hij heeft bewondering voor de wijze waarop Rouvoet zijn publiek bespeelt met vertrouwde bijbelse taal.

Rouvoet vervolgde met ,,we hebben een bewogen dag met elkaar gehad''. Daarna kwam volgens de Neerlandicus de klapper. Rouvoet eindigde zijn inleiding met een anekdote over een man die na een bestuurscrisis zegt: ,,Dames en heren, een uur geleden stonden we nog aan de rand van de afgrond, maar inmiddels hebben we een flinke stap voorwaarts gezet.'' Een nadenkertje, maar toen het kwartje was gevallen, viel de spanning in één klap weg.

door Saskia Gaster

Bron: Nederlands Dagblad