IBT Marktonderzoek publiceerde vorig jaar in De Volkskrant op de dag van het feestje een onderzoek, waaruit bleek dat veertig procent van de Nederlanders niet gecharmeerd was van een gestage uitbreiding van de EU, en 34 procent wel. 56 procent was ronduit tegen een eventuele toetreding van Turkije en 43 procent vond dat Brussel niet meer bevoegdheden moest krijgen. In een reactie uit Dublin deed premier Balkenende de peiling als niet terzake af. ,,Die negatieve sfeer was er ook toen Portugal en Spanje toetraden. Maar je zag juist een enorme upswing in die landen''. Een paar maanden later volgden de onderhandelingen over verdere uitbreiding en de grondwet van de EU. En premier Balkenende maakte duidelijk dat het niet de vraag was óf Turkije toetreedt, maar vooral wanneer.

Als diezelfde burger na vele jaren eindelijk eens om zijn mening wordt gevraagd over de EU, valt bijna te voorspellen wat er gebeurt. Er wordt op zijn minst een tik uitgedeeld aan het politieke establishment. Het is zelfs een dreun geworden.

CDA-kamerlid en hoogleraar christelijk-sociaal denken, Jan Jacob van Dijk, constateert dat er dertig jaar lang een taboe lag op de Europese discussie. ,,Het was bijna onmogelijk kritiek te uiten. Je kunt voor de Europese gedachte zijn en toch elementen niet goed vinden. Maar ik heb als kamerlid gemerkt dat elke poging discussie te voeren werd platgeslagen. Je kreeg direct het verwijt euro-sceptisch, of nog erger, euro-cynicus te zijn. Dat gebeurde bij de Poolse migranten, Turkije en de netto-betalingspositie van Nederland.''

Wat ook niet bijdroeg aan een goed gevoel van burgers over Europa was volgens Van Dijk dat politici hun besluiten beargumenteerden door te zeggen dat het van Brussel moet. ,,We moeten ophouden met zeggen dat wat goed is uit Den Haag komt en wat slecht is uit Brussel. Enkele partijen hebben jarenlang gezegd dat het financieringstekort moet worden teruggedrongen omdat Europa dat wil. Terwijl het natuurlijk nodig is vanwege de vergrijzing. Er zit een spagaat in de Europa-discussie, een dubbele boodschap waar we mee moeten stoppen.

De CDA'er denkt dat de kern van de nee-stem is ,,dat mensen nog steeds het gevoel hebben geen greep meer te hebben op de dingen die gebeuren. Dat geldt voor de publieke dienstverlening, de gemeentelijke overheid en dat gevoel leeft nog sterker bij Europa. De burgers zijn

geëmancipeerd want ze weten precies wat ze wel en juist niet willen. Kijk maar naar de hoge opkomst van het referendum.''

,,Burgers hebben het gevoel dat er aan de top een clubje politici en bestuurders zit dat maar niet wil luisteren. En daarom hebben ze nu hun standpunt luid en duidelijk gemaakt.''

SP-kamerlid Jan de Wit aanschouwde de kloof met de samenleving aan den lijve, toen hij Europa-folders uitdeelde aan de poorten van bedrijven. ,,FNV-leden zeiden tegen me dat zij het stemadvies van hun voorzitter Lodewijk de Waal niet in dank afnamen. Ze begrepen niets van De Waal. Ik dacht: hoe kun je als FNV-bestuurder nu zo blind zijn? De FNV moet de anti-sentimenten hebben gekend, maar ze gokten er blijkbaar op dat men uiteindelijk het stemadvies wel zou volgen. Dat is op micro-schaal wat bij alle gevestigde partijen is gebeurd.''

De Wit vindt het niet makkelijk aan te geven waarom de mening van de SP wel bijna gelijk oploopt met die van de achterban. ,,Wij zijn heel vroeg begonnen te discussiëren over Europa en de grondwet. Dan ontstaat er een wisselwerking tussen kader en achterban.' Dat denkt ook Kamerlid Arie Slob van de ChristenUnie. Deze partij had ook het brede 'gevoel' van burgers in haar standpunt verwoord. Slob: ,,De burger weet goed wat ze niet wil. Ze zijn niet uit de Europatrein gesprongen, maar hebben op de noodrem getrapt. Ze willen Europa beperken, overzichtelijk houden en terugbrengen tot kerntaken. Wel samenwerken op terreinen die Nederland niet alleen aankan, zoals op economisch vlak, met terrorismebestrijding en milieuvraagstukken. Maar de rest overlaten aan de landen zelf.''

GroenLinks-kamerlid Marijke Vos wil van een kloof met de Nederlandse samenleving niet spreken. ,,Mensen hebben te lang over Europa hun mening niet kunnen geven. Dat moeten we serieus nemen kijken.'' Maar Vos erkent eveneens dat haar partij, grote voorstander van innige samenwerking binnen Europa, nu een probleem heeft. Een oplossing heeft ze nog niet. Het is volgens haar duidelijk dat ook veel GroenLinks-stemmmers anders en vooral banger naar Europa kijken dan de partijtop. ,,Mensen stellen de vraag: wat heb ik ermee te winnen? Dat is relevant als je voor je baan moet vrezen en van een uitkering moet rondkomen. Ik begrijp dat je dan niet direct de voordelen van Europa ziet. Het is een schrale troost, maar mensen hebben durven stemmen tegen de stroom in en zich niet laten intimideren door de doemverhalen van het kabinet.''

Slob vindt het een groot gevaar als de politiek de boodschap van de kiezer weer gaat bagatelliseren. ,,Als ze denken dat ze de burgers over een tijdje wel kunnen overtuigen en dat ze alleen meer tijd moeten hebben om de grondwet duidelijk te maken. Als ze denken straks dezelfde grondwet weer te kunnen oppakken, dan zal bij de volgende verkiezingen of een volgend referendum de burger opnieuw zijn kans grijpen. Het zal de kloof alleen maar verder vergroten. De geëmancipeerde burger wil serieus genomen worden! Als het kabinet dat nu nog niet begrijpt, dan moet het ruimte maken voor anderen, die dat wel doen.''

Toch is het niet makkelijk om als politicus het steven te wenden, erkent CDA-er Van Dijk. Zijn partij voelt nog steeds weinig voor referenda, maar wil wel veel eerder burgers bij besluitvorming gaan betrekken. Maar wat wil de kiezer precies? Van Dijk: ,,Wat mij opviel was ook dat de kiezer direct wil weten of hij er zelf beter van wordt: What's in it for me? Anders zegt hij nee. Dat gebrek aan gemeenschapszin is overheersend. Nee, dat is geen egoïsme, maar het typeert wel de moderne kiezer die eerst vanuit het eigenbelang en dan pas aan het algemeen belang denkt.''

Volgens Slob is in ieder geval duidelijk dat de periode van verzuiling definitief voorbij is. ,,De vanzelfsprekendheid waarmee de meute de top van een politieke partij volgde is er niet meer. Kijk maar wat de achterbannen van de grote politieke partijen hebben gedaan. De kiezer vergaart zelf zijn informatie, luistert ook naar tegenstanders en kiest vervolgens per geval wat hij ervan vindt. We hebben te maken met volwassen kiezers en daar moeten rekening mee houden. En dat is geen teken dat ze verwend zijn, maar geëmancipeerd.''

Je moet, denkt Slob, zoeken naar nieuwe verhoudingen tussen kiezer en gekozene. ,,Het land moet niet onbestuurbaar worden, doordat kiezers elk besluit kunnen torpederen. Er moet enig vertrouwen van de kiezer in de gekozene zijn. We zullen daarom ook de discussie aanmoeten; welk vertrouwen heeft u nog in de gekozen volksvertegenwoordigers? En hoe moet die relatie worden vormgegeven? Duidelijk is dat het gezag van de politiek nu danig is aangetast en politici scherpe antennes moeten ontwikkelen voor wat er leeft. Zo'n dreun als woensdag kan de politiek zich echt niet nog een keer permitteren.''