De kloof tussen Europa en Turkije is breder dan de Bosporus. Dat laten recente ontwikkelingen weer zien. Zo heeft Turkije op dit moment meer journalisten gevangengezet dan Iran en China. Verder heeft premier Erdogan vorige week het zionisme - en daarmee het bestaan van de staat Israël - een 'misdaad tegen de menselijkheid' genoemd en gelijkgesteld aan het fascisme. Totaal ongepast voor een leider van een aspirant EU-lid.

Deze incidenten zijn symptomen van een ontwikkeling waarin Turkije afglijdt naar een islamitische staat met dictatoriale trekken. Turkije-kenner Betsy Udink schreef vorig jaar dat fundamentele mensenrechten voorheen met militaire laarzen werden getreden, maar nu met islamitische slippers (Opinie & Debat, 21 januari 2012).

Valse verwachtingen
Vanaf 1959 klopt Turkije op de deur van Europese gemeenschap en sinds 2005 wordt er onderhandeld over een volwaardig EU-lidmaatschap van het land. Het is de hoogste tijd om niet langer valse verwachtingen te wekken en om een einde te maken aan dit slepende en onvruchtbare proces.

Er is onvoldoende draagvlak in Europa voor een Turks EU-lidmaatschap. Toetreding zou de toch al broze eenheid van de Unie verder aantasten. En, belangrijker, we kunnen van Turkije niet vragen om te worden wat het land niet is: een Europees land.
De kloof tussen Europa en Turkije wordt zichtbaar door incidenten en politieke ontwikkelingen, maar uiteindelijk veroorzaakt door diepgaande culturele verschillen. Na jaren van cultuurrelativisme is met politicologen als Samuel Huntington en Francis Fukuyama de oude notie van Max Weber teruggekomen dat cultuur ertoe doet en dat iedere cultuur religieuze wortels heeft.

Waarom is een groot deel van Europa een baken van vrijheid en democratie en is de combinatie van vrijheid en islamitische landen zo'n ingewikkelde? Zonder zicht op het culturele aspect is daarop geen afdoende antwoord te geven. Het doet er daarom toe dat Turkije geen deel uitmaakt van de Europese geschiedenis, waarin westers christendom, de Renaissance, de Verlichting en de opkomst van de democratie het culturele landschap hebben bepaald.

Dominante cultuurrelativisme
Europa is een multiculturele samenleving geworden 'in een vlaag van verstrooidheid', zoals Christopher Caldwell schrijft in zijn boek Reflections on the Revolution In Europe (2009). Bij de grootschalige immigratie van de laatste decennia zag het dominante cultuurrelativisme geen enkel probleem in toenemende culturele verscheidenheid. Het leidde tot een 'multicultureel drama' (Paul Scheffer), waarmee we nog lang niet klaar zijn.

Als wij bij de discussie over het Turkse EU-lidmaatschap opnieuw in een vlaag van verstrooidheid de culturele verschillen over het hoofd zien, zullen we in de toekomst in een nog veel groter multicultureel drama belanden.

Europa is niet alleen een economisch samenwerkingsverband, maar ook een gemeenschap van waarden. De culturele verschillen tussen het katholieke Zuid-Europa en het protestantse Noord-Europa doen er ook toe, maar zijn hanteerbaar. Toetreding van Turkije is van een andere orde en overvraagt de draagkracht van Europa. Behalve een beladen geschiedenis waarin Turkije en Europa vaak 'de ander' voor elkaar zijn geweest, illustreren de verminderde godsdienstvrijheid en grote waardering voor autoritair leiderschap dat de Turkse samenleving inderdaad anders is. Bij een land met ruim 75 miljoen inwoners is dat onoverkomelijk.

Een veel gehanteerd argument voor toetreding is dat Turkije de brug kan slaan tussen de wereld van islam en Europa. Dat is een zeer speculatieve overweging. De geschiedenis kent op dat punt een precedent dat het tegendeel laat zien. Toen Atatürk na de Eerste Wereldoorlog voor Europa koos en Turkije tot een seculiere staat hervormde, leidde dat in het Midden-Oosten tot precies het omgekeerde effect als waarop voorstanders van een Turks EU-lidmaatschap nu hopen. Het provoceerde namelijk een fundamentalistische reactie in de Arabische wereld en leidde tot de oprichting van de Moslimbroederschap met een theologie waar we tot de dag van vandaag nog last van hebben.

Onderhandelingen stoppen
En in Turkije zelf blijkt dat er via politieke keuzen misschien wel een seculiere staat kan worden geschapen, maar dat je daarmee nog geen Europese cultuur hebt. Tachtig jaar na Atatürk is de islamitische AK-partij aan de macht en heeft de kleine christelijke minderheid in Turkije het moeilijker dan ooit.

Is cultuur allesbepalend? Zeker niet. Ook Turkije kan kiezen voor democratie en godsdienstvrijheid. Maar die keuze is nog nooit van harte gemaakt en aantoonbare culturele verschillen en grote politieke problemen spelen ons parten. Daarom getuigt het van wijsheid als we de onderhandelingen met Turkije stoppen en kiezen voor een - wat Merkel noemt - geprivilegieerd partnerschap. Want we kunnen Turkije niet dwingen te worden wat het niet is: een Europees land.

Gert-Jan Segers en Joël Voordewind zijn Tweede Kamerleden voor de ChristenUnie.