De heer Van Dijke (ChristenUnie): Voorzitter, het komt zelden voor dat na een half jaar de eindbalans van een kabinet kan worden opgemaakt. We ontkomen daar nu niet aan, ook niet voor wat betreft het sociale beleid.

Paars verweten wij herhaaldelijk verantwoordelijkheden over de schutting te gooien, zonder zich te bekommeren over de gevolgen daarvan . Het stemt mij niet vrolijk, voorzitter, dat de balans van de regering Balkenende niet veel anders kan zijn. De naamgever van dit kabinet schreef voor de verkiezingen een boekje met als titel: 'Anders en beter'. En wat is het geworden? 'Anders en harder'. En dat blijkt echt niet alleen uit het asielbeleid.

Er wordt in 2003 fors bezuinigd op gesubsidieerde arbeid, de budgetten voor reïntegratie (ook van arbeidsgehandicapten) worden enorm gekort, premiekortingen voor langdurig werklozen en laagbetaalden (SPAK en VLW) worden afgeschaft en de bijstand moet geheel naar de gemeenten worden overgeheveld.

De omslag die deze regering wenst te maken in de sociale zekerheid lijkt - net als bij bij paars - vooral niet ingegeven door een integrale visie op sociale zekerheid, maar vooral bepaald door budgettaire motieven. Op zichzelf genomen valt er voor sommige keuzen best wel wat te zeggen. Maar een forse omslag kan niet in dit tempo. En al helemaal niet zonder eerst zeker te hebben gesteld dat zij die nieuwe of andere verantwoordelijkheden krijgen ook in staat zijn gesteld die op te pakken.

Wat door deze regering over de schutting wordt gegooid, komt in eerste instantie vooral op het bordje van de gemeenten, maar het zijn uiteraard de burgers – en dan vooral de kansarmen - die de consequenties daarvan moeten dragen. Voorzitter, dit is geen beleid maken, maar boekhouden; en dat lijkt mij in dit verband geen 'Geuzennaam'.

Voorzitter, als ik het goed heb begrepen is het nooit de bedoeling van deze minister geweest met het door mij geschetste imago het politieke toneel te verlaten. Nu is zijn handicap dat het hem nog niet is vergund met veel concrete beleidsresultaten te pronken. En ik wil graag zeggen dat wij lof hadden voor deze minister als het ging om zijn duidelijke ambities ten aanzien van verschillende grote dossiers: WAO, reïntegratie en levensloopregeling. Maar dat neemt niet weg dat het enige wat wij totnogtoe van hem zagen niet spoort met zijn ambities: de eerste forse koopkrachtverslechtering in twintig jaar tijd en een ordinaire en ongemeen heftige strijd met sociale partners. Overigens lijkt mij - vanuit de optiek van de minister - een betere stimulans om een nieuwe termijn als bewindspersoon te ambiëren moeilijk denkbaar.

Nu zie ik er ook zeer naar uit ook in een nieuwe kabinetsperiode met déze minister zaken te doen. Maar dan zou ik toch wel een scherper christelijk-sociale profiel willen zien. En deze wens krijgt nog meer gewicht als ik de uitlatingen van deze minister memoreer over een mogelijke volgende coalitie en zijn inzet daarbij. Voor alle duidelijkheid: daarbij gaat het mij niet alleen maar om geld, maar zeker ook - en wellicht vooral - om visie op sociale zekerheid, om beleid voor de langere termijn.

Voorzitter, als het om basale zaken in de sociale zekerheid gaat en om onopgeefbare uitgangspunten wil de ChristenUnie een paar punten noemen waarin de teleurstelling met wat dit kabinet te zien heeft gegeven naar voren komt.

Het gezin
Allereerst het gezin, de belangrijkste samenlevingsvorm; in onze termen: de hoeksteen van de samenleving. Dit kabinet, dat er hoog van opgaf het belang van het gezin te willen dienen, en daartoe zo veel verwachting wekte, is bij monde van de staatssecretaris nog niet veel verder gekomen dan voorzetting van wat onder de beide paarse kabinetten het uitgangspunt was: niet de belangen van het gezin centraal, maar arbeidsparticipatie van zo veel mogelijk mensen. Niks: 'Anders en beter'. Dat onder verantwoordelijkheid van deze minister, van dit Kabinet Balkenende, de sollicitatieplicht voor alleen wonende ouders met jonge kinderen in de Bijstand wordt geïntroduceerd, na alles wat daarover onder paars is bediscussieerd, is in dat licht eigenlijk bizar. Dit is dus wel heel 'anders' maar wie haalt het in zijn hoofd om dat ook 'beter' te noemen? Het is slechts: 'anders en harder'.

Want wat zijn de feiten…, alle mooie woorden ten spijt: gezinnen hebben de woonlasten zien stijgen, het spaarloon fors zien slinken, de inflatie zien stijgen en de koopkracht zien afnemen. Het gezin heeft onder dit kabinet niet meer ruimte gekregen en de gezonde ontwikkeling van het gezinsleven ontving geen impuls. En de mogelijkheden tot het maken van afwegingen van ouders onderling bij het vormgeven van hun opvoedingstaken zijn niet verruimd. Behoudens dan dat het recent aanvaarde initiatiefwetsvoorstel Bussemaker / Van Dijke wel in die richting een impuls genoemd kan worden. Daarmee heeft ook dít kabinet een kans gemist de samenleving echt te verbeteren (Balkenende: Anders en beter blz. 69).

Voorzitter, de fractie van de ChristenUnie wil gezinnen echt de helpende hand toesteken door de introductie van een kindgebonden budget, als inkomensafhankelijke kop op de kinderbijslag. In de schriftelijke voorbereiding (antwoord 130) worden voor- en nadelen nog eens op een rijtje gezet. De grote voordelen zijn onomstreden. Het enige nadeel dat de regering noemt is een verlenging van de armoedklem. Ik vind dat wat gezocht, zeker als wordt uitgegaan van een (aflopende) staffeling van het kindgebonden budget. Wat weerhoudt de minister ervan dit gezins- en dus toekomstgerichte instrument een kans te geven?

Alimentatie
Voorzitter, vorig jaar heb ik uitgebreid aandacht gevraagd voor de problemen rond echtscheiding, de koude uitsluiting en concrete voorstellen geformuleerd voor de inning van alimentatie (via de werkgever). In de begroting voor 2003 zijn reeds besparingen op de bijstand opgenomen, die voortvloeien uit het beleidsonderzoek naar het alimentatiebeleid dat op mijn verzoek van de grond kwam. En - inderdaad - er moeten forse besparingen mogelijk zijn, gelet op het feit dat er bijna 100.000 alleenstaande ouders zijn met een volledige bijstanduitkering! Maar concrete hervormingsvoorstellen voor de vaststelling en inning van alimentatie hebben mij nog niet bereikt. Wel de bezuinigingen innen, maar geen beleidsvoorstellen? Wat is de stand van zaken? Wanneer komt er aangescherpte wetgeving met betrekking tot de inning?

Gesubsidieerde arbeid
Voorzitter, ik kom te spreken over gesubsidieerde arbeid. Vele tienduizenden zijn daarvan afhankelijk. Het strategisch akkoord en de miljoenennota hebben geleid tot enorme onrust onder mensen met een ID-baan of een WIW-baan en in de sociale werkvoorziening. We hebben het dan over werknemers die zeer moeizaam of zelfs helemaal níet kan doordringen tot de reguliere arbeidsmarkt. Het zijn, om het in Bijbelse termen te vatten, de armen, die afhankelijk zijn van de gunsten van de rechtvaardige vorst uit Psalm 72.

De brief van de staatssecretaris van 4 december geeft geen uitsluitsel over de concrete invulling van de bezuinigingen en de 10.000 reguliere banen. Ook uit de Nota van Wijziging, die tot stand kwam na het Sociaal Akkoord, valt niet af te leiden of het om duurzame reguliere banen gaat. Wie staat daar garant voor na 2003? Intussen bereiken ons ook berichten dat mensen hun gesubsidieerde baan kwijtraken, vanwege het uitblijven van duidelijkheid over de subsidiestromen en het wegvallen van SPAK en VLW.
Voorzitter, gemeenten zitten flink in hun maag met de huidige situatie. De exacte bezuinigingen op de gesubsidieerde banen staan niet vast, laat staan dat duidelijkheid over het beleid in de toekomst bestaat. Uit voorzichtigheid besluit het merendeel hooguit bestaande contracten te eerbiedigen. Hoe wil de minister nu voorkomen dat de kansarmen onevenredig worden getroffen?

Afgelopen vrijdag was ik - samen met een aantal collega's - in Stadkanaal om daar de effecten van de voorgestelde bezuiniging te bezien. Op deze en vele andere plaatsen in het land zijn de gevolgen enorm. Een kwetsbare regio als Oost Groningen wordt nog eens extra getroffen en heeft hoegenaamd geen mogelijkheden de schade enigszins in te perken. Dit, voorzitter, heeft niets met 'beter' te maken; wel met harder!

Voorzitter, dan de sociale werkvoorziening. Blijft de beleidsdoelstelling voor wat betreft de categorie én het aantal werknemers Wsw overeind? Welke voornemens bestaan ten aanzien van de wachtlijsten? 15% staat er langer dan drie jaar op.

De staatssecretaris komt in zijn brief van 27 november op basis van het onderzoek ‘Langwachtenden in de WSW’ tot de conclusie dat er geen aanleiding bestaat voor forse ingrepen om de WSW aan haar doelstellingen te laten beantwoorden. Ik wil graag een nadere onderbouwing, mede in het licht van het wegvallen van de SPAK/VLW.

Gecombineerd met het voorgaande leidt de toegenomen economische druk op de Wsw-instellingen tot moeilijk te verteren gevolgen. Ik denk aan welhaast onontkoombare fusering, zoals op Tholen en in Goes, en daarmee gepaard gaande onacceptabele overplaatsing naar te ver weggelegen werkplaatsten van Wsw-medewerkers. Deze voor betrokken werknemers ingrijpende gebeurtenissen leiden voorspelbaar tot stress en uitval. Ook dit is niet 'beter', maar harder. Ik neem aan dat de regering ook vindt dat dit niet de bedoeling kan zijn. Wat gaan deze bewindslieden daaraan doen?

Reïntegratie en 100% budgettering bijstand
Voorzitter, mijn fractie maakt zich ook zorgen over de reïntegratiemogelijkheden van arbeidsgehandicapten. Na de versoberingen in de wet REA van vorig jaar zullen de besparingen op het reïntegratiebudget van € 650 miljoen volgend jaar ongetwijfeld ook negatieve gevolgen hebben voor deze doelgroep. Ik kan me niet voorstellen dat die forse besparing geheel kan worden gerealiseerd door efficiencymaatregelen.

Gemeenten proberen te anticiperen op het aangekondigde ongedifferentieerde en vrij besteedbare reïntegratiebudget én op de beoogde volledige budgettering van de bijstandsuitkeringslasten. Enkele jaren geleden werd een 25%-budgettering nog als revolutionair gezien. De gemeenten kregen destijds ruimschoots de tijd daarop te anticiperen. Hoe kun je nu van gemeenten verwachten dat ze voor een 100%-budgettering op 1 januari 2004 klaar zijn? Het wetsvoorstel ABW/FWI kan op zijn vroegst na de zomer door de Eerste Kamer worden aangenomen…, áls de volgende regering het tenminste niet intrekt. Het heeft er alle schijn van dat het rijk verantwoordelijkheden in de achtertuin van de gemeenten kiepert en als het onverhoopt niet lukt de andere kant op kijkt. Kan de minister aangeven welke gevolgen een zorgvuldige invoering en dus uitstel met één jaar met zich meebrengt? (motie om inwerkingtreding ABW/FWI jaar uit te stellen)

Problematische schulden
Voorzitter, als het gaat om sociale samenhang vindt de ChristenUnie dat mensen meer verantwoordelijkheden moeten en kunnen dragen dan waar lange tijd bij beleidsvorming van uit is gegaan. Maar ook bij dit onderwerp geldt: verantwoordelijkheden neerleggen waar ze horen - bij de burgers - vordert ook een scherp oog voor de vraag of deze - en binnen welke redelijke termijn - kunnen worden opgepakt en waargemaakt. De omvangrijke schuldenproblematiek toont aan dat dit op een steeds grotere schaal ernstig ontspoort.

Het toenemend aantal gezinnen dat in problematische schulden terechtkomt vormt een bedreiging voor een evenwichtige ontwikkeling in de samenleving. Ook wordt de stabiliteit van gezinnen er door bedreigd. En - hoewel wij scherp oog willen hebben voor de eigen verantwoordelijkheid van burgers - is dat dus niet simpelweg: eigen schuld, dikke bult. Groot probleem blijft nog steeds dat de kredietbanken maarliefst 2/3 deel van de schuldenaars niet kunnen helpen. Het kabinet heeft te weinig oog voor deze problematiek, maar de minister kan zich troosten met de gedachte dat hij in het goede gezelschap is van zijn drie voorgangers. Ik ben nu al sinds 1995 bezig te pleiten voor certificering van minnelijke schuldhulpverlening, zodat de hulpverlening veel breder en massiever kan worden, maar trekken aan een dood paard geeft meer resultaat. In de schriftelijke beantwoording schrijft de minister dat het rijk zich inzet om een verkenning naar certificering uit te voeren (antw. 114). Het stelt mij echt bijzonder teleur dat totaal geen schot in deze belangrijke zaak zit. Wat is de exacte planning?

Voorzitter, de schuldenproblematiek bij jongeren vormt een apart hoofdstuk. Er komt voorlichting en registratie van schulden. Maar nog steeds is onduidelijk wanneer en wat er dan geregistreerd wordt. Horen daar studieschulden en telefoonschulden bij? Waarom duurt het zo lang voordat integrale, centrale registratie bij het BKR in Tiel tot stand komt?

Algemene Nabestaandenwet
Voorzitter, deze regering is opgezadeld met de gevolgen van één van de slechtste producten van paars: de Algemene Nabestaandenwet. Er lopen tal van juridische procedures, waaronder enkele zeer principiële op Europees niveau. Wat ik nu aan de orde wil hebben is het feit dat de uitvoering van de Algemene Nabestaandenwet zeer te wensen overlaat. De onrechtmatigheidspercentages zijn sinds 1996 (jaar van invoering) gestegen van 0,35 tot ruim 3%. Mij bereiken signalen van mensen die helemaal wanhopig zijn, omdat ze ten gevolge van foute berekeningen door de SVB worden geconfronteerd met terugvorderingen en omdat vragen om specificaties niet (adequaat) worden beantwoord. Om over de afstemmingsproblemen met de pensioenfondsen maar te zwijgen.

Voorzitter, mensen met een minimaal inkomen moeten jarenlang in maandtermijnen terugbetalen aan deze uitkeringsfabriek. Van enkele honderden gedupeerden is bekend dat ze klachten indienen. Maar hoevelen zullen die assertiviteit niet kunnen opbrengen? Vindt de minister deze situatie bij deze zeer kwetsbare categorie acceptabel? Zijn in bepaalde situaties kortingen of kwijtscheldingen mogelijk? Uit de schriftelijke antwoorden leid ik af dat ook de minister vindt dat teveel fouten worden gemaakt (197, 199, 202). Wordt dit meegenomen in de vraag aan de SVB om een plan van aanpak (197).