Dit jaar is het thema voor 4 en 5 mei "Leven met oorlog". In de voorbereiding op vanavond heb ik mezelf de vragen gesteld: Kan dat? Kun je dat leren? Moet je dat willen leren?

Als alle inwoners van de gemeente Hardenberg op dit moment langs dit gedenkteken zouden lopen, komen we veel mensen tegen die nooit zelf in oorlog hebben geleefd (waar ik er één van ben), een kleinere groep mensen die van horen zeggen hebben hoe het is om in oorlog te leven en een nog kleinere groep mensen die uit eigen ervaring weet hoe het is om in oorlog te leven. Maar veel meer mensen leven vandaag wel met oorlog, omdat oorlogstrauma's vaak nadreunen in volgende generaties. Dat betekent dat alles wat er ooit is gebeurd en nu nog gebeurt, gevolgen heeft voor de toekomst.

In deze periode is er, terecht en zoals altijd, veel aandacht voor met name de tweede wereldoorlog. Deze oorlog grijpen wij tot op de dag van vandaag aan om elkaar te vertellen dat zoiets nooit meer mag gebeuren. De meesten van hen die de tweede wereldoorlog bewust hebben meegemaakt, leven inmiddels niet meer. En als getuigen wegvallen, lopen we als samenleving het risico belangrijke dingen te vergeten, het onderwerp verdwijnt naar de achtergrond en uiteindelijk uit het collectieve geheugen. Wat dat doet met ons historisch besef, zien we bijvoorbeeld als de ernst en omvang van de holocaust publiekelijk in twijfel wordt getrokken. Daarom is het juist aan ons de getuigen die er nog wel zijn te willen horen, naar hun verhalen te luisteren en de namen te blijven noemen van hen die door de oorlog het leven hebben gelaten.
Geschiedkundigen schatten dat er in de tweede wereldoorlog wereldwijd in totaal meer dan 72 miljoen mensen zijn omgekomen, soldaten en burgers; dat is vier keer de huidige Nederlandse bevolking. Enerzijds tastbaar en meetbaar, tegelijkertijd zo groot, misdadig en beschamend, dat het ons bevattingsvermogen toch te boven gaat. En al die mensen lieten mensen na; mensen die ook na de oorlog moesten leren leven met oorlog.
Sinds 2013 zijn er over de hele wereld meer dan 100 oorlogen begonnen en ongeveer de helft daarvan is nog steeds gaande. Mede daardoor zijn er nu wereldwijd ongeveer 100 miljoen mensen op de vlucht.

Veel van deze oorlogen kennen wij niet, omdat er niet of nauwelijks over bericht wordt of omdat ze al zolang duren dat ze min of meer uit ons zicht geraakt zijn. Andere oorlogen kennen we wel, maar zijn ver genoeg weg om er niet mee te hoeven leven. Sinds 24 februari vorig jaar is de oorlog in Oekraïne zo dichtbij, dat die dagelijks via de media naar ons toekomt, maar of dat voor ons, hier, echt leven met oorlog is?

Al die oorlogen kennen verschrikkelijk veel slachtoffers. Het menselijk leed dat door oorlog wordt aangericht is onvoorstelbaar groot; het verscheurt families, gezinnen, vriendenkringen, relaties, generaties. Oorlog verwondt mensen niet alleen fysiek maar ook in hoofd en hart. En dat gaat nooit meer over. Op zijn best leren de slachtoffers ermee te leven, op zijn slechtst gaan ze er alsnog aan onderdoor. En zo hoort oorlog voor hen, maar vaak ook voor hun nageslacht, voor altijd bij het leven.

En niet alleen mensen zijn het slachtoffer van oorlog, maar ook vrijheid, verdraagzaamheid, onderling begrip en elkaar ruimte gunnen en geven. Dat betekent dat oorlog een bedreiging is voor de samenleving wereldwijd en dus voor ieders toekomst. Als we ons dat realiseren, weten we ook dat dit iets vraagt van ons allemaal, ieder op haar of zijn eigen plek. Als we onze kinderen opvoeden, als we in het onderwijs werken, als we mantelzorger zijn, als we een leidinggevende positie bekleden, als we naar de stembus gaan, als we gekozen worden, als we actief betrokken zijn bij de samenleving.
Laten we elkaar en onszelf niet wijsmaken dat oorlogen "erbij horen" omdat ze er altijd geweest zijn. Oorlog voeren is geen wetmatigheid maar een keuze. Door wat wij hier vanavond doen en gedenken, houden wij oorlog als het ware levend; in de hoop te voorkomen dat wij met oorlog moeten leren leven. Hoe zal de toekomst eruit zien? Er gaat een verhaal over een rabbijn die antwoord geeft op de vraag wanneer de nacht in deze wereld plaatsmaakt voor de dag. "Dat gebeurt", zei hij, "op het moment dat er genoeg licht is om in het gezicht van ieder mens een broeder of zuster te zien."

Toespraak van Simone Hof tijdens de dodenherdenking op 4 mei 2023 bij het gedenkteken naast het gemeentehuis.